Maliyeciler, Osmanlı Devletinde Kalemiye sınıfının içerisinde yer alan bir gruptur. Ehli Kalem olarak da bilinen kalemiye sınıfı bürokrasi, diploması ve defter işlerinden sorumlu olan kişilerin oluşturduğu bir topluluktur. Nişancı, Reisülküttap ve Defterdar bu sınıfın asillerindendir.
Çok eski tarihlere de baktığımızda maliyeci sınıfı, okuyan, çizen, üreten, tasvir eden, güzel yazı yazan, kuyruklu imzaları ile meşhur aristokrat bir sınıf olarak karşımıza çıkmaktadır.
Osmanlı’dan önce Roma’da İmpatator Hiredos (Herod) döneminde yaşamış vergicilerde çok güçlü bir konumdaydı. Hatta imparator Herod’un babası vergi tahsildarı tarafından zehirlenerek öldürülmüştür.
İşte böyle bir ortamda Hazreti İsa’nın on iki havarisinden biri olmadan önce Matta da, Roma döneminde vergi memurluğu ile ün salmış bir maliyecidir.
Bu yazımızda Levi’nin bir vergi memuru iken, Hazreti İsa’nın ilahi gücü ile bir anda “Aziz Matta”ya dönüşmesini, kalemi ve kelamı güçlü maliyecilerin üstadı olarak Aziz Matta’yı bir Defterdar ve maliyeci gözüyle ele almak istedim.
Havari Matta, bir vergi memurudur
Bu yönüyle de Matta, yeni Ahit‘te bulunan dört incilin ilki olan Matta İncili‘nin yazarı ve İsa‘nın havarilerinden biri ve Eriha’da vergi görevlisi olan bir maliyecidir.
İnciller’e göre havâriler, vaftiz oluşundan çarmıha gerilişine kadar daima Hz. Îsâ ile beraber olmuş, onun hizmetinde bulunmuşlardır. (Matta, 26/17-19; Luka, 9/52; Yuhanna, 4/8) Havârilerin sayısı on ikidir ve onlar balıkçılık, çamaşırcılık, kaptanlık, boyacılık gibi mesleklerden gelmişlerdir.[1]
On iki havariden biri olan vergi tahsildarı Matta’nın dışında hiçbiri okuma yazma bilmiyordu[2]. Okuma yazma bilmesi ise vergi görevlisi Matta’yı özel bir konuma getirmiştir.
Havari Yuhanna’nın ögrencisi Papias’a göre, İsa henüz hayattayken Matta “sözlerini İbranice lehçesi [Aramice] olarak topladı [not aldı]” ve böylece İncil’in bel kemiği veya tebliğ mesajının ana hatları oluşmuş oldu. Matta’nın bir vergi görevlisi olduğunu anımsayacak olursak, aslında kendisinin bu görevi yerine getirmiş olabileceği en makul sonuçtur.[3]
Matta adı, Yuhanna İncili hariç Yeni Ahit’in farklı yerlerinde altı kez zikredilir. Matta ve Markos İncillerinde Matta, Matta İncili’nde “vergi görevlisi” olarak geçmekte ve bu sıfat diğerlerinde bulunmamaktadır. Diğer İncil’lerde Onikiler diye isimleri verilmiş olanlardan yalnızca Tomas’ın, Matta’nın ve Simun Petrus’un isimleri geçmektedir.[4]
Hazreti İsa’nın, güzel kokulu Eriha’ya teşrifi ve Aziz Matta ile karşılaşması
Bir maliyeci olarak 2022 yılının mayıs ayında Kudüs ziyaretim sırasında İsrail’in Batı Şeria bölümünde Ürdün Nehri kıyısında bulunan ve Hazreti Yahya’nın Hazreti İsa’yı 30 yaşında vaftiz ettiği Eriha şehrine uğradım. Eriha “suyun en iyisi, muzların bol, hurmaların ve çiçeklerin de güzel kokulu” olmasından dolayı bu yer güzel kokulu şehir olarak adlandırılır.
“İsa Eriha’ya girdi. Kentin içinden geçiyordu. (Luka İncili. 19 Bölüm)[5]. Vergi toplama yerinde oturan birini gördü. Matta adındaki bu adama, “Ardımdan gel” dedi. Adam da kalkıp İsa’nın ardından gitti. Sonra İsa, Matta’nın evinde sofrada otururken, birçok vergi görevlisiyle günahkâr gelip onunla ve öğrencileriyle birlikte sofraya oturdu. Bunu gören Ferisiler, İsa’nın öğrencilerine, “Sizin öğretmeniniz neden vergi görevlileri ve günahkârlarla birlikte yemek yiyor?” diye sordular. İsa bunu duyunca şöyle dedi: “Sağlamların değil, hastaların hekime ihtiyacı var. Gidin de, ‘Ben kurban değil, merhamet isterim’ sözünün anlamını öğrenin. Çünkü ben doğru kişileri değil, günahkârları çağırmaya geldim.” (Matta 9:9)
Luka incilinin 19 bölümünde, vergi görevlisi Zakkay (Matta) ile ilgili benzer ifadeler yer almaktadır: İsa Eriha’ya girdi. Kentin içinden geçiyordu. Orada vergi görevlilerinin başı olan, Zakkay adında zengin bir adam vardı. İsa’nın kim olduğunu görmek istiyor, ama boyu kısa olduğu için kalabalıktan ötürü göremiyordu. İsa’yı görebilmek için önden koşup bir yabanıl incir ağacına tırmandı. Çünkü İsa oradan geçecekti. İsa oraya varınca yukarı bakıp, “Zakkay, çabuk aşağı in!” dedi. “Bugün senin evinde kalmam gerekiyor.” Zakkay hızla aşağı indi ve sevinç içinde İsa’yı evine buyur etti.
Hazreti İsa, Luka İncili’ne göre Eriha’ya giderken, Matta ve Markos İncillerinde ise Eriha’dan ayrılırken, iki körün gözlerine dokunur ve adamlar birden görmeye başlarlar.[6]
Bu bilgiler ışığında Eriha, güzel kokulu bir belde olmasının yanı sıra Hazreti İsa’nın körleri iyileştirdiği, dört incilin ilki olan Matta İncili‘nin yazarı Matta’nın diyarı ve vergi memurluğu mesleğini icra ettiği yerdir.
Havari Matta, Afrika’ya irşada çıkıyor
Hz. Îsâ’nın tâlimatı doğrultusunda ve onun göğe yükseltilişinden sonra havârilerin çeşitli ülkelere giderek dini yayma faaliyetinde bulundukları belirtilmektedir. Buna göre Petrus ve Pavlus Anadolu’ya, Andreas ve Matta zencilere, Tomas Bâbil diyarına, Filipus Kuzey Afrika’ya, Yuhanna Efes’e, Ya‘kūb Kudüs’e, Gayyur Simun Berberîler’in yaşadığı bölgeye gitmişlerdir (Taberî, Târîḫ, I, 603).
Havari Matta, Etiyopya’nın havarisi olarak da bilinir. Dinleyicilerini Etiyopya ve doğudaki Yahudiler oluşturmuş olmalıdır. Muhasebeciler, bankacılar, gümrük memurları, maliyeciler, bekçiler, güvenlik kuvvetleri, komisyoncular ve vergi toplayıcılarının azizi sayılmıştır. O, mürekkep hokkası, yassı bir kalem tutan melek, bir çanta bozuk para, kral, mızrak, para tutan adam, para kutusu, hazine, kılıç, kanatlı adam ve genç bir adam ile temsil edilmiştir.[7]
Eski bir vergi görevlisi olan havari Matta, misyoner olarak müjdeyi paylaştığı Etiyopya’da, oradaki kral Hertacus’u kötü ahlakından dolayı eleştirdiği için, kralın kiraladığı bir kılıç silahşörü tarafından, arkasından bıçaklanarak şehit edilmiştir.[8]
Latin kiliseleri Havari Matta’nın bayramını 21 Eylül’de, Yunan kiliseleri 16 Kasım’da kutlarlar. Havari Matta, karakteristik amblem olarak elinde mızrak taşıyan kanatlı adam sembolü altında gösterilir.”
Havarilere İslam Dininin bakışı
Ey iman edenler! Allah’ın yardımcıları olun. Nitekim Meryem oğlu Îsâ da havârilerine, “Allah’a giden yolda bana yardımcı olacaklar kimlerdir?” diye sorduğunda havâriler, “Allah’ın yardımcıları biziz” demişlerdi. Sonra İsrâiloğulları’ndan bir kısmı iman etmiş, diğer bir kısmı da inkâr etmişti. Biz inananları düşmanlarına karşı destekledik, böylece üstün geldiler. (Saff Süresi 14 Ayet)
Her peygamberin bir havârisi vardır, benim havârim Zübeyr b. Avvâm’dır” (Buhârî, “Cihâd”, 40, 41, 135; Müslim, “Feżâʾilü’ṣ-ṣaḥâbe”, 48)[9].
Muharrem ÖZDEMİR
Manisa (E) Defterdarı
Vergi (E) Müfettişi
Yeminli Mali Müşavir
[1] Hz. Îsâ balık avlayan dört kişiyle -ki bunlar Simun Petrus (Şem‘ûnü’s-safâ), Andreas (Endiryûs), Ya‘kūb ve Yuhanna’dır- konuşarak onları dine davet eder; onlar da kabul ederek kendisine tâbi olurlar. Îsâ daha sonra nehirde çamaşır yıkayan diğer bir grubun yanına gider; bunlar da Luka, Tomas (Tuma), Markos, Yuhanna, Simun ve Ya‘kūb’dur. Hz. Îsâ onlara, “Ey insanlar! Siz bu çamaşırları yıkıyor ve kirlerinden temizliyorsunuz, fakat niçin aynı şeyi kalplerinize yapmıyorsunuz? Ben Allah’ın size gönderdiği elçisiyim” der ve onlara Hz. Muhammed’i müjdeler. Onlar da Hz. Îsâ’ya iman eder ve ona tâbi olurlar. On iki havârinin dördü balıkçı, sekizi ise çamaşırcıdır (Nüveyrî, XIV, 226-227). HAVÂRİ – TDV İslâm Ansiklopedisi (islamansiklopedisi.org.tr)
[2] HAVÂRİ – TDV İslâm Ansiklopedisi (islamansiklopedisi.org.tr)
[3] İncil nasıl yazıldı? (ortodokslartoplulugu.org)
[4] Hristiyanlıkta Havarilik. Muammer ULUTÜRK . Doktora Tezi. 190071.pdf (selcuk.edu.tr)
[5] Luka İncili. 19 Bölüm. Zakkay’ı Değiştiren İsa (mujde.org)
[6] Matta, 20/29–35; Markos, 10/46–52; Luka, 18/35–43. Microsoft Word – niyaz tez_son_.docx (uludag.edu.tr)
[7] A.g.e. Muammer ULUTÜRK . Doktora Tezi
[8] On İki Havari’nin Sonları Ne Oldu? Nasıl Yaşayıp Öldüler? (kutsalkitap.org)
[9] HAVÂRİ – TDV İslâm Ansiklopedisi (islamansiklopedisi.org.tr)
